Praca ma na celu zdefiniowanie pojęcia rodzicielstwa[1], kondycji w jakiej znajduje się ten proces w Polsce i w innych krajach globu oraz zaproponowanie rozwiązań, które mogą poprawić sytuację osób zaangażowanych wokół niego.
Pojęcie rodzicielstwa
Na rodzicielstwo składa się wszystko, czym zajmują się rodzice lub opiekunowie w rodzinie w kontekście dzieci. Pojęcie rodzicielstwa oznacza więc proces wsparcia oraz opieki w rozwoju fizycznym, emocjonalnym, społecznym oraz intelektualnym dziecka od jego narodzenia po dorosłość. Proces ten obejmuje dbałość o potrzeby materialne, intelektualne oraz duchowe dzieci, co odbywa się również w oddziaływaniu na dzieci poprzez wychowanie.
W słowniku języka polskiego rodzicielstwo oznacza fakt bycia rodzicem, druga definicja pokazuje świadomy akt, jaki niesie ze sobą rodzicielstwo. Zaangażowane rodzicielstwo jest niezwykle istotne bez względu na kultury i systemy prawne, dopuszczające różne formy rodziny. Każde dziecko ma prawo do odpowiedniej opieki.
W przedmiocie rodzicielstwa na szczególną uwagę zasługuje rodzicielstwo pozytywne, które wywodzi się od pozytywnej dyscypliny, pojęcia które zostało ukształtowane dzięki pracom Alfreda Adlera oraz Roberta Dreikursa[2]. Pozytywne rodzicielstwo jest stałym związkiem między rodzicami, a dziećmi (rodzicem, a dzieckiem), który zakłada bezwarunkową i systematyczną opiekę, nauczanie, przewodzenie, komunikowanie oraz dbanie o potrzeby dziecka.
Rodzicielstwo było pojmowane w bardzo różny sposób, w zależności od czasów, klas społecznych i systemów kulturowych. W latach 60 ubiegłego wieku, psycholog rozwoju Diana Baumrind podjęła się swoistej jakościowej oceny różnych stylów rodzicielstwa, które podzieliła na następujące 4 typy: rodzicielstwo z autorytetem, style autorytarny, permisywny oraz niezainteresowany[3]. Nie wchodząc w dokładny opis poszczególnych stylów, rodzicielstwo z autorytetem – przy okazji najbardziej zbliżone do koncepcji pozytywnego rodzicielstwa – zostało zaklasyfikowane jako pożądane dla najlepszego rozwoju dzieci.
Na uwagę zasługuje też rozróżnienie między pojęciami rodzicielstwa, pozytywnego rodzicielstwa, a wychowania. Rodzicielstwo jest pewnego rodzaju stanem, który zgodnie z wymienioną powyżej klasyfikacją Diany Baumrind może być niezaangażowane. Pozytywne rodzicielstwo („z autorytetem”) zakłada z kolei bezwarunkową opiekę, ale i prowadzenie dziecka, podczas gdy wychowanie jako „ogół zabiegów mających na celu ukształtowanie człowieka pod względem fizycznym, moralnym i umysłowym oraz przygotowanie go do życia w społeczeństwie”[4] oznacza, że wychowawcą nie musi być rodzic czy opiekun, ale również szkoła, znajomy, autorytet, czyli może być to ktoś spoza rodziny. W języku angielskim rodzicielstwo jest nazywane również „child rearing”, co możemy zestawić wobec pojęcia „child raising”, które oznacza wychowanie. Słowo „rear” znaczy opiekę i towarzyszenie dziecku lub hodowlę, która przecież też jest opieką nad zwierzętami. „Raise” zaś znaczy wchodzenie na wyższy poziom, co jest rzeczywiście rolą wychowania (rzeczownik „raising” oznacza wprost wychowanie). Różnica więc polega na tym, że rodzicielstwo (pozytywne) oznacza raczej towarzyszenie we wzrastaniu bez interesu w tym, aby dziecko osiągnęło jakiś konkretny zestaw cech i umiejętności.
Czynniki wpływające na jakość rodzicielstwa
Według Hanny Ulferts na rozwój rodzicielstwa mają wpływ czynniki kulturowe, socjoekonomiczne oraz polityczne[5], aczkolwiek społeczeństwa w różnym stopniu przykładają uwagę do tych czynników. Ulferts w dokumencie OECD „Why parenting matters” zauważa, że wpływ kultury na rodzicielstwo jest przedmiotem niezliczonych badań. W czasach, w których dostęp do informacji oraz wpływ na nasze życie kultury cyfrowej jest bezprecedensowy w historii ludzkości, odbiór przez społeczeństwo rodzicielstwa w ogromny stopniu zależy właśnie od kultury, której twórcy mogą nie być zainteresowani promowaniem idei rodzicielstwa. Dodatkowo, pomimo wszechogarniającej nas digitalizacji, rodzice zbyt rzadko spotykają się z konkretnymi zaleceniami ze strony twórców prawa i liderów opinii odnośnie tego, jak ich rodzicielstwo powinno kształtować się w obliczu nowej ery. W badaniu opublikowanym przez American Academy of Pediatrics zespół naukowców przyznaje, że wciąż wiele badań na temat wpływu digital media na parenting jest przed nami. Dodatkowo na uwagę w tym raporcie zasługuje fakt, że naukowcy podkreślają brak czytelnego dla rodziców systemu opiniowania zagrożeń płynących z wszelakich form kontaktu z cyfrowym światem dla dzieci, który powinien być w formie systemu oceny danych programów, kanałów, gier itd.[6] O zagrożeniach dla rodzicielstwa płynących z social media pisze wprost Denise Ante-Contreras z California State Unversity w San Bernardino w dokumencie „Distracted Parenting: How Social Media Affects Parent-Child Attachment”[7]. Ante-Contreras stwierdza, że używanie social media wpływa na jakość rodzicielstwa, determinuje jego rodzaj, wywołuje rozproszenie uwagi rodziców, zmniejszenie ich zaangażowania oraz zwiększa możliwość ryzyka powstania zranień u dzieci. Dodatkowo, badania pokazały korelację pomiędzy dużą ilością czasu poświęcanego na social media, a autorytatywnym stylem sprawowania rodzicielstwa.
Kolejnymi czynnikami mającymi wpływ na parenting są czynniki socjologiczne oraz ekonomiczne, do których można zaliczyć akceptowany w danym społeczeństwie model rodziny i role rodziców, co jest powiązane z ich z życiem zawodowym. W kulturze zachodniej najczęstszą formą rodziny jest związek rodziców biologicznych, którzy podejmują się wspierania i wychowywania swoich własnych dzieci. Do tradycyjnej i wciąż bardzo istotnej roli matki w rodzicielstwie w ostatnich latach coraz częściej mówi się o rosnącej roli ojców w tym procesie. W niektórych krajach, szczególnie w Skandynawii, wzmacniane są możliwości uczestniczenia ojców w świadomym parentingu poprzez rozwiązania prawne w rodzaju urlopów „tacierzyńskich” oraz innych rozwiązań z zakresu prawa pracy, pozwalających spędzać ojcom więcej czasu z dziećmi. Wg badań ponad 50% ojców korzysta w tym kraju z takich urlopów[8]. Z kolei rozpad związków oraz samotne wychowywanie dzieci (np. w USA 19 mln dzieci jest wychowywanych przez samotnych rodziców, głównie matki – 15,76 mln) osłabia pozytywne skutki rodzicielstwa, co pokazują np. bardzo obszerne badania „Fragile Families and Child Wellbeing Study.” robione przez prof. Sarah McLanahan z uniwersytetu Princeton[9] lub badania Millenium Cohort Study na próbie 19.000 dzieci w Wielkiej Brytanii[10]. Dzisiaj mamy przed sobą też kwestię dzieci wychowywanych w związkach jednopłciowych (adopcje takich par są dopuszczone w 23 krajach świata), gdzie wpływ na jakość rodzicielstwa nie jest jeszcze dokładnie zbadany, ze względu na małą ilość badań lub badania na bardzo małych próbach statystycznych[11].
Kraje bogatej Północy charakteryzują się bardzo dużymi wydatkami socjalnymi na rodzinę co determinuje najczęściej przyjmowane style rodzicielstwa. Badania World Value Survey pokazują, że w krajach o dużych wydatkach socjalnych, takich jak kraje skandynawskie najczęstszym stylem rodzicielstwa jest permisywne, zaś w krajach o mniejszej redystrybucji, jak np. USA dużo częstszym stylem jest styl z autorytetem lub autorytarny[12].
Last but not least, prawodawstwo jako czynnik polityczny, ma ogromny wpływ na kształtowanie się rodzicielstwa w danym kraju. Politykę socjalna (bodziec ekonomiczny) skierowana na rodziny poprawia jakość rodzicielstwa oraz może wspierać dzietność w danym kraju, co można zaobserwować w takich krajach jak Francja, kraje Skandynawskie, czy Irlandia. Poza zachętami finansowymi, bardzo istotne są tzw czynniki sktrukturalne, jak prawo pracy, dostępność do usług opiekuńczych (żłobki, przedszkola).
Jako czynnik polityczny należy też uznać działalność rekomendacyjną Organizacji Narodów Zjednoczonych. 9 października przez Zgromadzenie Ogólne ONZ została ogłoszona nowa rezolucja w sprawie rodziny pod hasłem “Social development: social development, including questions relating to the world social situation and to youth, ageing, persons with disabilities and the family”[13]. Termin parenting, czyli rodzicielstwo jest wymieniony w rezolucji trzykrotnie. Po pierwsze, ONZ uznaje za bardzo istotne inicjatywy promujące pozytywne rodzicielstwo jako wzmacniające relacje międzypokoleniowe. Po drugie ONZ zachęca kraje członkowskie do inwestowania w polityki i programy, które są zorientowane na rodzinę między innymi poprzez edukację rodzicielską. Po trzecie wreszcie Zgromadzenie Ogólne zachęca do inwestowania w edukację rodzicielską jako narzędzie do poprawy dobrostanu dzieci i zapobieganiu wszelkim formom przemocy wobec nich, szczególnie przez promocję dyscypliny bez przemocy.
Sytuacja w Polsce
Rodzina jest w Polsce wciąż traktowana jako najważniejsza wartość życiowa. W badaniach CBOS z grudnia 2020 roku 80% Polaków uznało, że rodzina jest najważniejszą wartością w czasie pandemii. Można z tego wnioskować, że rodzicielstwo w Polsce jest wciąż pojęciem o bardzo pozytywnych konotacjach. Pomimo tego mierzy się ono z tymi samymi problemami kulturowymi, co inne kraje świata zachodniego. Wzrastająca liczba rozwodów, rodziny z jednym rodzicem, słaba pozycja ojców, zagrożenia płynące ze strony cyfryzacji utrudniają prowadzenie pozytywnego rodzicielstwa.
W kontekście socjoekonomicznym w Polsce na przestrzeni ostatnich 5 lat nastąpiła zdecydowana poprawa warunków finansowych rodzin dzięki Programowi 500+, który oznacza dofinansowanie na każde dziecko do 18 roku życia o kwotę 500 zł miesięcznie. Nie brakuje jednak głosów, że sam program wsparcie finansowego, jakkolwiek w Polsce bardzo potrzebny z punktu widzenia dobrostanu rodzin, bez reformy strukturalnej, zmian w prawie pracy oraz promowania odpowiednich postaw rodzicielskich u mężczyzn nie zmieni w Polsce jakości rodzicielstwa. Prof. Irena Kotowska ze Szkoły Głównej Handlowej na konferencji o stanie rodzicielstwa wymieniła trzy elementy mające wpływ na łączenie funkcji rodzicielskich i uczestnictwa w rynku pracy (work-family reconciliation): „Jeden dotyczy rozwiązań polityki rodzinnej i możliwości łączenia pracy zawodowej z rodziną, czyli wypełniania funkcji rodzicielskich i uczestnictwa w rynku pracy; kolejny to struktury rynku pracy, związane z możliwością podjęcia i utrzymania pracy, elastycznych form zatrudnienia i organizacji pracy; trzeci element ma charakter kulturowy dotyczy postrzegania ról społecznych kobiet i mężczyzn. W krajach europejskich, gdzie jest najwyższa dzietność, warunki łączenia obu rodzajów aktywności są najlepsze. Natomiast im trudniej jest łączyć pracę zawodową z obowiązkami rodzicielskim, tym mniejsza dzietność”[14].
W Polsce ośrodkami, które z ramienia państwa zajmują się wsparciem rodziców są:
– Ministerstwo Rodziny i Polityki Społecznej
– powiatowe centra pomocy rodzinie
– Komisje ds. Rodzinny działające na szczeblu samorządu terytorialnego
– Ośrodki Pomocy Społecznej (szczebel samorządowy)
– Rzecznik Praw Dziecka
Dodatkowo ogromną rolę w kształtowaniu rodzicielstwa mają Kościół Katolicki (parafialne/zakonne dzieła pomocy, Caritas) oraz liczne organizacje pozarządowe (NGO), m.in.: Fundacja Taty i Mamy, Instytut Wiedzy o Rodzinie i Społeczeństwie, Tato.net, Stowarzyszenie Twoja Sprawa, Akademia Familijna, Związek Dużych Rodzin 3+ i inne
Zakończenie i rekomendacje
Aby poprawić sytuację w jakiej znajdują się rodziny w Polsce proponuje się następujące rekomendacje:
– rozpowszechnianie wiedzy o pozytywnym rodzicielstwie, aby były dostępne dla rodziców w całym kraju, organizowanie kursów pozytywnego rodzicielstwa przy instytucjach pomocy rodzinnej, szczególnie na poziomie samorządowym
– uaktualnienie programu nauczanego w szkołach podstawowych i średnich w ramach przedmiotu „Wychowanie do życia w rodzinie”, wprowadzenie nauczania aspektów pozytywnego rodzicielstwa na tym przedmiocie, promocja przedmiotu w szkołach (w Polsce nie jest to przedmiot obowiązkowy)
– promowanie „pozytywnego ojcostwa”, roli ojca w rodzinie
– zmiany strukturalne (prawo pracy) ułatwiające opiekę nad dziećmi przez ojców: uchwalenie urlopu „tacierzyńskiego” oraz umożliwienie elastycznego podejścia do opieki nad dzieckiem w sytuacji obydwojga pracujących rodziców
– promowanie i zachęty dla pracodawców do wykazywania elastyczności w przechodzeniu na pracę zdalną w sytuacji wychowania dziecka (dla obydwu rodziców)
– ułatwianie mężczyznom z dzieckiem dostępu do wybranych usług publicznych (np. szatnie rodzinne na basenach, z których może korzystać ojciec z córką)
– stworzenie klarownego systemu klasyfikacji dostępu wiekowego wszelkich usług internetowych, którego celem będzie pomoc rodzicom w eliminowaniu zagrożeń dla ich dzieci w sieci
– poprawa systemu mediacji rozwodowej w sytuacji małżeństw z dziećmi
[1] Termin Parenting oznacza po polsku rodzicielstwo, jednak dla potrzeb pracy będziemy używać zamiennie tych dwóch terminów, jako że angielskie słowo parenting weszło również w Polsce do użytku (np. www.parenting.wp.pl)
[2] R. Dreikurs and V. Soltz, “Children: The Challenge” za Ignacio Socias Piarnau, International Federation for Family Development: Positive parenting: concept and applications
[3] D. Baumrind, “Child care practices anteceding three patterns of preschool behavior”
[4] https://sjp.pwn.pl/szukaj/wychowanie.html
[5] Hanna Ulferts “Why parenting matters for children in the 21st century. An evidence-based framework for understanding parenting and its impact on child development, OECD Education Working Paper No. 222
[6] https://pediatrics.aappublications.org/content/pediatrics/140/Supplement_2/S112.full.pdf
[7] https://scholarworks.lib.csusb.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1338&context=etd
[8] Lappegard, T. Changing the Gender Balance in Caring: Fatherhood and the Division of Parental Leave in Norway.
[9] https://fragilefamilies.princeton.edu
[10] https://cls.ucl.ac.uk/cls-studies/millennium-cohort-study/
[11] https://en.wikipedia.org/wiki/LGBT_adoption
[12] World Value Survey
[13] https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/LTD/N20/262/59/PDF/N2026259.pdf?OpenElement
[14] „Jak wspierać rodzicielstwo w Polsce”, Biuletyn Forum Debaty Publicznej, Marzec 2012
Fot.: Natalya Zaritskaya on Unsplash